Wat betekenen toponiemen als bake en gemet?
Ooit van een gemet gehoord? Of een bake? Enkele woorden die ik afgelopen week voorbij heb horen komen en waarvan ik de betekenis niet wist. Het zijn toponiemen die verwijzen naar een geografische plek en die weinigen van ons nog kennen, laat staan gebruiken. Of toch nog wel?
Bake
Tijdens mijn hardlooprondje vanochtend in Culemborg rennen we richting de straat genaamd Bakelbos. Trailloper en hobbyboer Rob vraagt Danielle en mij of we weten waar de naam Bakelbos vandaan komt. Geen idee, voor mij is het gewoon de naam van een leuk straatje in de Lekstad dat haaks op de dijk staat. Maar Rob kon ons vertellen dat een bake een oud woord voor varken is. Vroeger was hier een bos vol met eiken- en beukenbomen waaronder varkens zich tegoed deden aan de vele eikels en beukennootjes. Hoewel het woord ‘bake’ hier in Culemborg in een straatnaam terug te vinden is verwijst bake vooral naar de geografische plek waar deze soorten bomen heel veel voorkwamen, namelijk in het zuiden van Nederland. Dit is wat Wikipedia zegt over ‘bake’:
Een bake (baken, of bagge) was een varken , varkens, die vanwege het voedsel, eikels en beukennootjes, in bossen werden gehoed of gehouden, waarschijnlijk in de nabijheid van vermogende lieden. Omdat de bomen in zo’n bakenbos (eik en beuk) geen overstromingen verdragen, en varkens het liefst daarbij ook nog in de modder baggeren, is het waarschijnlijk dat deze bossen op 
een verhoging lagen in de nabijheid van water. Het toponiem bake- komt haast alleen voor in samenstelling met bos (Bakenbos)
Gemet
Mijn ‘weet jij wat dit woord betekent’- bijdrage aan het hardloopcollege van vanochtend was het woord ‘gemet’. Enkele weken geleden had ik nog nooit van ‘gemet’ gehoord, maar afgelopen week bracht ik een paar dagen op het eiland Tiengemeten door. Het is een eilandje in het Haringvliet dat je alleen met een pont kunt bereiken. Het is in 2007 door Natuurmonumenten aangekocht met het doel het eiland terug te geven aan de natuur. Maar wat betekent ‘gemeten’ oftewel het enkelvoud ‘gemet’?
Een ‘gemet’ is een oude aanduiding van een maat: De maat is waarschijnlijk gelijk aan de oppervlakte van het zaailand dat een koppel paarden kan omploegen tussen zonsopgang en zonsondergang. Dit is een gemiddelde, omdat het land dat bewerkt moest worden ook zwaarder of lichter kon zijn voor een paard. Met deze oorspronkelijke groottebepaling is de gemet vergelijkbaar met de in Angelsaksische landen veelgebruikte acre, zij het dat daar het werk van een os per dag ten grondslag aan de maat ligt.
Tiengemeten is dus 10 x een gemet en 1 gemet is circa 0,4 hectare. Dus het eilandje is circa 4 hectare groot en kon vroeger door vier koppels grote Hollandse trekpaarden dagelijks worden omgeploegd. Wow! Ik ben zwaar onder de indruk, want al was het op de kaart klein, voor een koppel paarden is het een hele lap grond!
Goor
Nog een toponiem is het woordje ‘goor’. Ook al betekent het bovenal vies en smerig, het woord verwijst ook naar een geografische plek, namelijk een lager gelegen moerassig en drassig gebied in het Hollandse landschap. Hoe vaak ik mijn achternaam ‘Wormgoor’ niet aan mijn studenten heb uitgelegd – vooral tijdens mijn eigen voorstelrondje aan het begin van een schooljaar om nog een beetje begrip te creëren voor zo’n rare achternaam. Want het is nou niet de mooiste achternaam, zeg nou eerlijk. Ooit associeerde iemand mijn achternaam met de dood. Dat moest hij even uitleggen, want ik was toch lichtelijk verbaasd. Hij dacht bij het horen van mijn achternaam aan wormen die een lijk in de grond aan het oppeuzelen waren. Naast zijn rijke fantasie vond ik zijn uitleg toch fascinerend en heeft het mij destijds aangezet om de betekenis verder uit te zoeken. De persoon in kwestie zat uiteindelijk niet eens zo ver van de waarheid af: een goor is een lager gelegen gebied, waar slijk en drek de hoofdingrediënten zijn. In dat goor bevinden zich slangen en wormen die zich prima vermaken met … tja, wellicht een lijk?
In het oosten van het land bevindt zich het plaatsje Goor dat in een lager gelegen gebied ligt en waar vroeger de bewoners vast vaak natte voeten hadden en tussen de slangen en wormen woonden. Wat was ik als kind blij dat ik in het dorp ernaast ben opgegroeid!
bake, betekenis van namen, Culemborg, etymologie, gemet, goor, Nederlands
Rob Jodies
Leuke uitleg over je achternaam! kleine correctie van de bioloog in mij; wormen en slangen in natte drassige gebieden? Van de drie in Nederland voorkomende slangensoorten, de ringslang, de adder en de gladde slang, verblijft alleen de eerste nog wel eens langs oever en in natte gebieden. De andere 2 kom je (zelden) tegen op hoge zandgronden. Dus slangen en wormen…? Daarentegen maken palingen graag overlandse uitstapjes zeker in natte drassige gebieden tijdens vochtig weer. Palingen eten ook aas, oftwel dode beesten dus ook dode mensen. Om dit ietwat gore verhaal af te ronden; ik heb verhalen gehoord over polsdikke palingen die zich vol aten in ronddrijvende lijken na watersnoodrampen.. Dit zal wel onder het hoofdstuk visserslatijn vallen hoop ik.
Groet!
Rob
Sandra Wormgoor
Leuk en dank voor je toelichting, Rob!
Dus de boerderij die in het oosten van Nederland ‘Het Wormgoor’ werd genoemd in de 18e eeuw (want daar is die naam voor het eerst gespot) stond weliswaar in een goor (lees: moerassig gebied) maar volgens jou kropen daar dan hooguit ringslangen in rond? Waar zou dan het woordje ‘worm’ in mijn achternaam vandaan komen? Ik heb ook wel eens gedacht een Tukkerse uitspraak van het woord ‘warm’ dat dan door de jaren heen ‘worm’ werd… Boer: “Zeg wief, het is hier behoorlijk worm, vin nie ook ni?” [excuses voor dit slecht geschreven Twents, spreken gaat makkelijker ;-)]
Paula Eversdijk
Wij spraken thuis Zeeuws en het woord gemet/ gemeten was daarin een gangbaar woord voor de aanduiding van de grootte van een perceel.
Leuk om te lezen dat de grootte van een gemet afgeleid zou kunnen zijn van het werk dat een span (geen koppel)trekpaarden in een dag kan verrichten.
In Zeeland werd op het land vooral gewerkt met Nederlandse Trekpaarden (ook wel aangeduid als Zeeuwse Trekpaarden) en Belgische Trekpaarden (Barabantse Trekpaarden). Van Hollandse Trekpaarden heb ik nog nooit gehoord, bestaat dat ras wel?
Sandra Wormgoor
U heeft gelijk: het moet Nederlandse trekpaarden zijn. Ik had in het bezoekerscentrum over trekpaarden uit ons land gelezen, maar het verkeerd onthouden. Zo zie je maar hoe nauw het komt: Hollands is natuurlijk niet hetzelfde als Nederlands 😉 Zie ook: http://www.dehitsaert.nl/media.html over oude landbouw met paardenkracht op Tiengemeten. Dank u wel voor deze corrigerende aanvulling!
Moni
Tiengemeten is dus 10 x een gemet en 1 gemet is circa 0,4 hectare. Dus het eilandje is circa 4 hectare groot en kon vroeger door vier koppels grote ….
En ik dacht te begrijpen dat je dan 10 koppel paarden nodig zou hebben omdat 1 gemet overeenkomt met 1 koppel
sandra
Hallo Moni, inderdaad, dan moeten het 10 koppels zijn geweest om 4 hectare te kunnen bewerken. De berekening van 10 koppels klopt niet. De tekst komt van Wikipedia en is bij nader inzien niet erg nauwkeurig geweest. Dat blijkt ook uit de andere reactie op dit blog, daarin wordt naar mijn idee terecht gezegd dat een koppel paarden een span paarden moet heten. En een span kan betekenen twee of meer voorgespannen dieren. Dank voor uw correcte aanvulling in deze!